تنش‌هاي منطقه و اقتصاد گردشگري
هاني رستگاران
چند هفته‌اي است كه بار ديگر رسانه‌هاي جهان، دوربين‌هاي خود را به سمت خاورميانه گرفته‌اند و پوشش خبري شبانه‌روزي منطقه را در دستور كار خود قرار داده‌اند. البته خاورميانه يكي از مناطق جهان است كه به دليل تنش‌ها و مناسبات في‌مابين كشورها، همواره در صدر اخبار رسانه‌هاي جريان اصلي و بين‌الملل قرار دارد، اما پس از واقعه هفتم اكتبر 2023 و اجراي عمليات توفان‌الاقصي توسط شاخه نظامي حماس در اراضي اشغالي، تحولات منطقه به گونه ديگري رقم خورد و منطقه دچار نوعي دگرگوني شد كه اين روند تاكنون ادامه دارد و شايد بتوان گفت در بالاترين سطح خود قرار دارد. حملات همه‌جانبه هوايي و زميني رژيم صهيونيستي عليه مردم بي‌دفاع نوار غزه و كرانه باختري رود اردن، موجب شد تا حدود 42 هزار نفر شهيد و ده‌ها هزار مجروح تا اين لحظه از غيرنظاميان كه شامل كودكان و زنان هستند، ناشي از عمليات نظامي ارتش رژيم اشغالگر، مخابره شود؛ اما طي هفته‌هاي گذشته، بالا رفتن سطح تنش‌ها در خاورميانه كه دليل اصلي آن، جنگ‌افروزي و اقدامات خصمانه اين رژيم جنايتكار نسبت به همسايگان و مسلمانان منطقه است، كشورهاي بيشتري درگير اين رويكرد خشونت‌آميز شدند و عملا بخش زيادي از تبادلات تجاري و خدمات حساس و ثروت‌آفرين در اين حوزه جغرافيايي با بحران جدي روبه‌رو شده است. حمله به جنوب لبنان و بيروت، اقدامات نظامي عليه حوثي‌هاي يمن، تهديدات امنيتي عليه كشورهاي همسايه، تهديد و جنگ‌افروزي عليه جمهوري اسلامي ايران كه منجر به اجراي موفقيت‌آميز عمليات نظامي وعده صادق 2 شد، همه و همه ازجمله علل و ريشه‌هاي اين ركود اقتصادي و كاهش سطح درآمد كشورهايي شده كه بخش قابل‌توجهي از اقتصاد آنها متكي به درآمدهاي حوزه خدمات و صنعت گردشگري است. طي يك سال گذشته بارها آسمان خاورميانه به دليل وجود خطرات امنيتي، به عنوان منطقه پرواز ممنوع اعلام شده و تردد انواع هواپيماها، به خصوص هواپيماهاي مسافرتي از آن منع شده است.
اين امر باعث شده تا خسارات اقتصادي فراواني به شركت‌هاي هواپيمايي كه يكي از اركان اقتصادي كشورها است، وارد شود. خسارت‌بارترين سال‌هاي صنعت هوايي بين سال‌هاي 2020 تا 2022، يعني دوران اوج همه‌گيري ويروس كوويد-19 در جهان رقم خورد كه ركودي تاريخي را از خود بر جاي گذاشت و تنها در سال 2020، عملكرد كلي صنعت حمل‌ونقل هوايي با زياني برابر با 138 ميليارد دلار روبه‌رو شد، اما طي سال‌هاي بعد اين صنعت به طور گسترده‌اي روبه رشد گذاشت و در سال 2024 تا اين لحظه، گردش مالي اين صنعت به ميزان 32 ميليارد دلار ارزيابي‌شده است؛ اما اين روند طي 3 ماهه اخير سير نزولي مشهودي را به خود گرفته و با كاهش تعداد شركت‌هاي هواپيمايي كه ريسك عبور پرفراز آسمان خاورميانه را مي‌پذيرند، بار ديگر شاهد آسيب‌هاي اقتصادي اين حوزه هستيم. شركت هواپيمايي قطر ايرويز اعلام كرده طي 6 ماهه گذشته، به علت كنسلي بليت‌هاي پرواز و شرايط پرتنش منطقه كه بعضا اين شركت را مجبور مي‌كند از مسيرهاي طولاني‌تر براي پروازهاي خود استفاده كند، با رقمي بالغ بر 180 ميليون دلار ضرر اقتصادي مواجه شده است. همچنين فرودگاه بين‌المللي استانبول كه يكي از بزرگ‌ترين فرودگاه‌هاي پررفت و آمد در همسايگي ايران است، اعلام كرده اين فرودگاه طي 5 ماهه اخير به‌طور متوسط تنها با 63درصد از ظرفيت فرودگاهي فعاليت كرده است. بر اين مبنا درآمد كشور لبنان از محل گردشگري و صنايع وابسته به آن در سال 2023، برابر با 5.8 ميليارد دلار گزارش شده است كه در مقياس كل سرانه اقتصادي توليد ناخالص داخلي اين كشور كه در سال 2023 برابر با 81 ميليارد دلار بوده، چيزي در حدود 8درصد از سرانه GDP اين كشور را به خود اختصاص داده و بخش زيادي از آن، به‌واسطه توسعه گردشگر ورودي به اين كشور بوده است. در سال 2024 و پس از آتش‌افروزي‌هاي صهيونيست‌ها در اين منطقه و جنوب لبنان، اين كشور مديترانه‌اي تا اين لحظه با كاهش اين درآمدها به ميزان دست‌كم 58درصد روبه‌رو بوده كه بخشي از درآمدهاي پايدار اقتصاد آن را تحت‌الشعاع قرار داده است. در سال جاري ميلادي منطقه خاورميانه و شمال آفريقا كه در حوزه جغرافيايي MENA تعريف مي‌شوند، با كاهش ميزان درآمدهاي حاصل از اقتصاد گردشگري به ميزان متوسط 23درصد، خسارات فراواني را از منظر توزيع سرانه درآمد بين اقشار مرتبط با صنايع تجربه كرده‌اند. يكي ديگر از جاذبه‌هاي منحصربه‌فرد منطقه كه سالانه ميزبان تعداد كثيري از علاقهمندان به گردشگري حوزه سلامت است، درياچه آب‌شور بحرالميت يا درياي مرده است. اين درياچه كه در مرز كرانه باختري رود اردن و فلسطين اشغالي قرار گرفته است، در سال 2023 ميزبان حدود 3 ميليون نفر بازديدكننده به منظور مقاصد گردشگري و سلامت بوده كه از طريق سرزمين‌هاي اشغالي و كشور اردن به آن دسترسي داشته‌اند. مطابق گزارش وزارت گردشگري و عتايق اردن، هيچ بازديدكننده ثبت‌شده از ميان گردشگران ورودي به اين كشور، طي 5 ماهه اخير به اين منطقه براي بازديد مراجعه نكرده كه عملا اردن را با بحران كاهش ميزان تعداد گردشگر ورودي مواجه كرده است. اين بدان معناست كه كشورها مجبور به جايگزيني درآمدهاي اقتصادي محل گردشگري و صنايع وابسته به آن خواهند شد و اين يعني افزايش ظرفيت توليدات يا ارايه خدمات در حوزه‌هاي ديگر كه مستلزم سرمايه‌گذاري‌هاي جديد خواهد بود و باوجود چالش‌هاي امنيتي موجود، عملا امري غيرقابل‌دسترس خواهد بود. آنچه در خاورميانه مي‌گذرد، فارغ از جنايات صهيونيست‌ها و كشتار گسترده مردم ساكن در آن، چالش بزرگ پيشروي اقتصاد گردشگري است كه برقراري امنيت رواني مجدد براي علاقهمندان به بازديد از كشورهاي اين حوزه جغرافيايي را با مشكلات جدي روبه‌رو مي‌كند و آينده مبهمي را پيش روي فعالان اين صنعت قرار داده است.
پژوهشگر صنعت گردشگري و تحليلگر مسائل سياسي